نقد و تحلیل المصابیح الزرق با توجه به موضوع رمان سیاسی در سوریه

تعاریف مختلفی برای کلمه رمان وجود دارد، اصل کلمه «رمان» در زبان عربی به معنای جریان آب ، وجود آب به مقادیر زیاد ، ظاهر شدن آن به هر شکل ممکن و یا تبدیل شدن آن از حالتی به حالت دیگر است. رمان در اصطلاح به معنای داستان بلند خیال پردازانه است. درباره رمان در ادبیات عرب دو نظریه وجود دارد بسیاری از متخصصان ، رمان را هنری نو در ادبیات می دانند که برگرفته از ادبیات غرب از طریق ترجمه و تقلید است اما برخی دیگر از جمله «فاروق خورشید» معتقدند رمان در اصل ریشه در غرب دارد زیرا منطقی به نظر نمی رسد که امتی همچون امت عرب با چنین سوابق ادبی در همه زمینه ها از چنین هنری یعنی رمان برخوردار نبوده باشد. آنها معتقدند که اکثر متخصصان و نویسندگان عرب اگر به همان میزان که به شعر اهمیت می دادند به رمان اهمیت قائل می شدند ، حتما" این هنر در آنها کشف می شد که در این زمینه کوتاهی کردند. از عواملی که باعث شکوفایی هنر رمان نویسی در ادبیات عرب شد می توان به گسترش تعلیم و تعلم و وجود تعداد زیادی از روشنفکران اشاره کرد. در ادبیات عرب نیز گسترش علم و موضوع زن نقش مهمی در شکوفایی رمان نویسی ایفا کرد. رمان نویسی در ادبیات عرب در اواخر دوره عثمانی از سوی مهاجرانی که از لبنان به کشورهای غربی رفته بودند، آغاز شد. آنها ابتدا به ترجمه رمان های رمانتیک مبادرت کردند و بدین سان رمان رمانتیک در اولویت کارهای ادبی قرار گرفت. آغاز تغییر و تحول در ادبیات عرب به عصر رنسانس یعنی زمان حمله ناپلئون به مصر باز می گردد ، حمله ناپلئون به مصر باعث دگرگونی و پیشرفت در همه امور از جمله علم و ادبیات شد و در این مقطع «محمدعلی پاشا» ، پادشاه وقت مصراقدام به ساخت مدارس زیادی کرد که این مساله از مهمترین عوامل روی آوردن مردم به خواندن و نوشتن بود. عوامل ظهور و گسترش رمان مدرن در ادبیات غرب، شامل جنگ جهانی دوم ، اختراع سلاح های اتمی ، سفر به فضا و در ادبیات عرب افزایش توانایی های هنری وادبی و استفاده از تجارب نویسندگان غربی است. رمان ها از نظر موضوعی هم به چند دسته تقسیم می شوند که می توان به رمان های تاریخی ، اجتماعی ، سیاسی ، جنگی ، نفسانی و غیره اشاره کرد. رمان سیاسی: یکی از انواع رمان های کلاسیک از نوع مضمون است ، برخی این نوع رمان را مبتنی بر حوادث سیاسی و مسائل داخلی ، ملی و وطنی می دانند اما مفهوم رمان سیاسی بسیار وسیعتراز آن چیزی است که برخی آن را از نظر مضمون محدود به سیاست می دانند و درحقیقت به مسائل ملی مردم می پردازد که می توان به رمان «الحرب فی بر مصر» از «یوسف عقید» و «الکرنک» از «نجیب محفوظ» اشاره کرد. رمان سیاسی در غرب محصول درگیری های ایدئولوژیک و درگیری های نظام سرمایه داری و نظام سوسیالیسم است و در ادبیات عرب با پایان جنگ جهانی دوم در سال 1945 یعنی بعد از سلطه استعمار در کشورهای عربی شکل گرفت و بطور کلی از آن زمان سیاست به مهمترین دغدغه مردم در زندگی انسان معاصر تبدیل شده است که می توان به رمان «حرام» نوشته «یوسف ادریس» با موضوع زندگی کارگران قربانی فقر اجتماعی ، اشاره کرد. رمان سیاسی سوریه با پیدایش جنبش های ملی گرایانه برای رهایی از سلطه عثمانی ها آغاز شد ، بسیاری از ادباء و نویسندگان سوریه و لبنان در زمان جنگ عثمانی ها به مناطق مختلفی از اروپا کوچ کردند و در آنجا پس از آشنایی با فرهنگ و ادب غرب از جمله رمان ، به ترجمه رمان های مختلف مبادرت کردند که ترجمه های آنها ابتدا در مجلات مختلفی مانند « الجنان» چاپ می شد و در سال های 1958 و 1959 رمان های «براق بن روحان» و «وی اذن لست بافرنجی» از «خوری» منتشر شد که نخستین رمان های منتشر شده در سوریه به شمار می رود. «حنا مینه» در سال 1924 در خانواده فقیری در شهر بندری «لاذقیه» سوریه چشم به جهان گشود. پدرش «سلیم حنا مینه» کارگری همیشه مست و لاابالی بود که زندگی ناموفقی داشت و به سبب ترس و گرسنگی ، اکثر اوقات خانواده اش را ترک می کرد. حنا در محیطی بسیارعقب مانده و بیسواد رشد کرد ، به طوری که کسی در محله آنها قادر به خواندن و نوشتن نبود. حنا مینه در هفت سالگی به مدرسه ارتودکس ها رفت و به آرزوی مادرش برای درس خواندن جامه عمل پوشاند. پس از گرفتن مدرک ابتدایی ، به علت دوری راه مدرسه و وضعیت بد زندگی ، تحصیل را کنار گذاشت و کارگری حرفه های متعدد را تجربه کرد با این حال از خواندن کتاب های مختلف دست نمی کشید. وی از سال 1939 در تظاهرات ضد فرانسوی سوری ها شرکت می کرد و بیانیه هایی ضد اشغالگران می نوشت و بدین ترتیب استفاده از قلم را آغاز کرد ولی نوشته هایش چیزی بیش از «انشاء» نبود. او در یکی از روزها که به تظاهرات رفته بود ، بازداشت شد و نخستین بار به زندان افتاد و بعد از آن زندانی شدن هایش تکرار شد ، سال 1946 در جستجوی کار به بیروت و سال 1947 به دمشق رفت و روزنامه نگاری را آغاز کرد. با پیشرفت در کارش به درجه سردبیری نائل شد و سپس از نوشتن اخبار و مقالات کوچک در روزنامه های سوریه و لبنان به نوشتن داستان های کوتاه روی آورد. بعد از کودتای نظامی «حسنی زعیم» در سال 1949 ، از ترس اینکه به علت فعالیت سوسیالستی دستگیر شود بار دیگر به بیروت مهاجرت کرد و بعد از مدتی به اروپا ، ژاپن و چین رفت و در دانشگاه های مختلف به تدریس پرداخت. بعد از شکست اعراب از اسرائیل در سال 1967 به کشورش بازگشت. حنا مینه که سابقه تدریس در دانشگاه های کشورهای مختلف را داشت ، به مدت دو سال در کشورش بیکار بود و سپس با پیشنهاد دوستش «سعید حورانیه» یک سریال رادیویی با اقتباس از رمان «الشراع و العاصفه» (بادبان و طوفان) ساخت. او سپس کارمند وزارت فرهنگ سوریه شد. درباره ادبیات حنا باید گفت وی از دوران مدرسه نوشتن نامه برای همسایه ها و عریضه های دولتی را آغاز کرد و قصائدی می گفت که چنگی به دل نمی زد و داستان کوتاه «مرد یا این مرد» را که درباره تجربه عاطفی وی با یکی از دختران همسایه بود نوشت. او عملا" از سال 1952 نوشتن رمان را آغاز کرد و نخستین داستان بلند خود «المصابیح الزرق» (چراغ های آبی) را در سال 1954 نوشت که از استقبال خوبی برخوردار شد. « جنگ شد و آثار ناشی از آن مردم سوریه را فرا گرفت. مصابیح الزرق» نخستین رمان بلند حنا مینه و از مهمترین آثار او به شمار می رود که در سال 1954 منتشر شد. نوشتن این کتاب 3 سال به طول انجامید. این کتاب از سه فصل تشکیل شده و رمان کاملا" رئالیستی است. این رمان با آغاز جنگ جهانی دوم شروع می شود و با پایان جنگ و آغاز تظاهرات مردمی برای خروج استعمارگران پایان می یابد. در این رمان مشکلات ناشی از جنگ جهانی دوم در شهر لاذقیه سوریه به تصویر کشیده شده است ، سوریه که مستعمره فرانسه بود با آغاز جنگ جهانی دوم مجبور به مداخله در درباره وجه تسمیه کتاب باید گفت مصابیح جمع مصباح به معنای چراغ و زرق جمع ازرق به معنای آبی است. چراغ های آبی نشانه ای از جنگ به شمار می رود زیرا مردم با رنگ کردن چراغ ها به رنگ آبی سعی می کردند از حملات هوایی دشمن در امان باشند. این رمان به زندگی فارس - پسری شانزده ساله – می پردازد که خانواده فقیری دارد و در مغازه معلم فرانسویش مشغول به کار است. خانواده فارس در یک اتاق از خانه بزرگی در محله «القلعه» زندگی می کنند. در دیگر اتاق ها کارگران دیگری زندگی می کنند که از آن جمله می توان به «ام صقر» خدمتکاری که برای گذران زندگی در خانه های مردم کار می کرد ولی پسرش بیکار بود و نیز مریم و شوهر بیکارش «نایف» اشاره کرد. با آغاز جنگ فرانسه و آلمان و ملحق شدن معلم فارس به ارتش ، وی بیکار می شود. سختی زندگی بر اثر جنگ باعث افزایش مخارج زندگی و کم شدن مواد غذایی از جمله نان می شود. مسوولان محلی که با استعمارگران فرانسوی همکاری می کردند از جیره مردم می کاستند و حتی در دادن کوپن و کالاهای کوپنی به مردم سختگیری می کردند و در نتیجه فشار وارده بر مردم افزایش یافت. فشار زندگی سبب مشاجره هایی بین مردم و مسوولان محلی می شد که در یکی از همین مشاجره ها که بین فارس و نانوا روی داد و به تظاهرات ضد فرانسوی تبدیل شد ، فارس دستگیر و روانه زندان شد. فارس در زندان با افراد زیادی آشنا شد ، افرادی که سعی می کردند از آزادی و حقوق خود دفاع و با برخوردهای خشن دولت مقابله کنند. فارس بعد از گذشت 16 ماه و تحمل سختی های زیاد در زندان ، آزاد شد و نزد خانواده اش رفت. با دختر همسایه «رنده» که قبل از زندان مهر او را به دل گرفته بود دیدار کرد و عاشق وی شد. رنده به همراه مادر فارس در کارگاه تنباکو سازی «ریگی» کار می کرد. فارس پس از آزادی در جستجوی کار به هر جایی سر زد. آرزو داشت پس از یافتن کار با رنده ازدواج کند. نزد همسر معلمش رفت تا از او کمک بگیرد. به تحریک همسر معلم و وعده پیدا کردن شغلی مناسب با او همبستر شد و به سفارش همسر معلم در کارگاه پناهگاه سازی فرانسوی ها به عنوان ناظر مشغول به کار شد. روابط پنهانی او و همسر معلمش، روزانه تکرار می شد ولی پس از مدتی به علت عذاب وجدان و عشق رنده ، رابطه اش را با همسر معلم قطع کرد. با این کاراز ناظری به درجه کارگری تنزل یافت و بعد از مدتی بیکار شد. یکی از کارگران به نام «نجوم» وی را تحریک کرد که داوطلب خدمت در کنار فرانسوی ها ضد آلمان ها شوند و به لیبی بروند تا بتوانند برای ازدواج پولی دست و پا کنند. فارس پس از کشمش های فراوان با خود و مشورت با «کدخدا جریس» که کینه پدر فارس را به دل داشت تصمیم به رفتن گرفت و با این کار سبب غافلگیری و ناراحتی پدر، خانواده و همه دوستان و آشنایان شد طوری که پدر برایش پیغام فرستاد «دیگر هیچ کس و کاری نداری و به خانه بازنگرد». فارس که توان مخالفت با پدر را نداشت رهسپار جنگ شد. مدت ها گذشت و جنگ به پایان رسید و خبری از فارس نشد. اعضای خانواده به شدت نگران و چشم انتظار وی بودند تا این که پدر از دوست فارس (نجوم) خبر گلوله خوردن فارس به محض رسیدن به لیبی و مفقود شدن وی را شنید. پدر این خبر و احتمالا" مرگ فارس را به کسی نگفت تا مادر فارس را ناامید نکند. داستان با شرکت مردم در تظاهرات ضد فرانسویان استعمارگر برای عملی شدن وعده های آنها برای خروج از سوریه و مرگ رنده به علت بیماری سل ناشی از کار در کارگاه تنباکو و سوء تغذیه به پایان رسید . جنگ و زندگی سخت انسان های فقیر و متوسط جامعه مهمترین موضوع رمان المصابیح الزرق است. حنا در تلاش برای به تصویر کشیدن حوادث سیاسی سوریه موضوع این رمان را از واقعیت آن زمان جامعه سوریه گرفت.